نقش تقابل های دوگانه در سجع نثر تعلیمی؛ با تأکید بر رسایل خواجه عبداله انصاری و گلستان سعدی

یکی از ویژگی­های بارز نثر صوفیه و ادب تعلیمی استفاده از تقابل­های دوگانه است که به ساختار مسجع برخی از آثار آن نیز راه یافته است. در این پژوهش، نقش تقابل­های دوگانه و کارکردهای آن در قرینه­های نثر مسجع تعلیمی، با ذکر شواهدی از رسایل خواجه عبداله انصاری و گلستان سعدی بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد گرچه سجع بنا به دلایلی از عوامل تکلف­آمیز سخن به شمار می­رود، با تأثیرپذیری از ویژگی­های سبکی نویسنده می­تواند در خدمت نثر و اهداف آن قرار گیرد. یکی از این ویژگی­ها، استفاده از تقابل در قرینه و ساختار سخن مسجع است. از دیگر سو سجع ماهیتاً به دلیل در تقابل قرار دادن دو لخت، زمینه­ساز استفاده­ از قرینه­هایی است که در تقابل با یکدیگر قرار دارند. این کاربرد، که در اغلب موارد با تشابه همزمان صوری و معنایی نشانه­ها همراه است، تأثیر بر محور جانشینی و هم­نشینی را به دنبال دارد و به کارکردهایی می­انجامد که موجب تمایز سجع آثاری چون رسایلو گلستان از دیگر متون مسجع می­شود.